Brutale apen en verlegen vogels

Sinds mijn eerste baan na de middelbare school ben ik geïnteresseerd in taal en persoonlijkheid. Ik werkte als au-pair voor drie kleine kinderen in Sydney. Toby en Dara, tweelingbroer en zus, waren negen maanden. Toby was een druk baasje. Hij kon als eerste van de twee lopen. Vaak kon hij van opwinding niet slapen. Dara was relaxed en soms een beetje ondeugend. Zo maakte ze het liefst vieze prutjes van eten.

Worm in de mond

Ongeveer drie jaar later na mijn studietijd in Nieuw-Zeeland zocht ik de familie weer op. Toby zei gedag, liet enthousiast z’n fiets zien, stapte op en we waren hem kwijt. Dara ging op in haar eigen wereld tussen de planten. Na een tijdje spelen zat ze onder de aarde en had ze een worm in haar mond. Ze zag mij en die ondeugende glimlach verscheen weer op haar gezicht.

Toby en Dara zijn duidelijk verschillend, ondanks dat ze in dezelfde omgeving en tijd opgroeiden. Steeds meer onderzoek laat de sterke invloed van genen op persoonlijkheid zien: onze genen verklaren voor ongeveer vijftig procent onze persoonlijkheid. Twee-eiige tweelingen hebben ‘slechts’ vijftig procent overeenkomstig erfelijk materiaal, net als broers en zussen. De genetische verschillen tussen deze twee-eiige tweelingen zijn daarom de belangrijkste reden voor persoonlijkheidsverschillen.

The big five

Psychologen hebben persoonlijkheid van mensen samengevat in ‘the big 5’. Vijf punten waarop persoonlijkheden verschillen zijn openheid (zoals nieuwsgierigheid en creativiteit), zorgvuldigheid (zelfdiscipline, gewetensvolheid), extraversie, inschikkelijkheid (vriendelijkheid, hulpvaardigheid) en emotionele (in)stabiliteit (ook neuroticisme genoemd).

Dieren hebben net als mensen een unieke persoonlijkheid. Elk dier heeft net als ieder mens ‘trekjes’ die het vertoont in verschillende situaties en op verschillende momenten. Deze consequente individuele verschillen in gedrag lijken aanpassingen te zijn die soms zorgen voor een grotere overlevingskans. Dit is een aanwijzing dat persoonlijkheid een belangrijk effect heeft op het evolueren van soorten en andersom.

Brutale aap of verlegen vogel

Biologe Jane Goodall, startte in de jaren ’60 een onderzoek naar chimpansees. Zij zag individuele verschillen en sprak over persoonlijkheden van chimpansees. Veel onderzoekers hadden commentaar op haar werkwijze en ze vonden dat haar conclusies teveel uit menselijk perspectief kwamen. Later werd haar werk meer erkend en raakten andere onderzoekers geïnspireerd.

Nu zijn persoonlijkheden van verschillende apen in kaart gebracht op basis van observaties en het scoren van gedrag. Zo hebben Belgische onderzoekers de persoonlijkheid van bonobo’s ontrafeld. Wat bleek? Bonobo’s blijken dezelfde vijf persoonlijkheidstrekjes te hebben als mensen plus nog een zesde erbij met kenmerken gerelateerd aan dominantie of assertiviteit.

Niet alleen (mens)apen hebben persoonlijkheid. Hoe klein het dier ook is, gedragingen zijn verschillend tussen individuen. Met verschillende testen onderzoeken biologen persoonlijkheden van huisdieren zoals honden, katten, maar ook in eekhoorntjes, vogels, vissen en octopussen.

Bij veel kleinere dieren, zoals zebravisjes, is ook persoonlijkheid te meten. Zo zijn er bij zebravisjes twee verschillende omgangsmechanismen bij stress: verlegen en bedeesd of brutaal en doortastend. De onderzoeker zet de visjes in een van de twee compartimenten van een aquarium. De test begint wanneer de onderzoeker het luikje naar het andere compartiment opent. Sommige visjes maken snel de oversteek: ze scoren hoog op brutaliteit en doortastendheid. Andere visjes volgen juist wat later en scoren dus gemiddeld op de verlegen-brutaal schaal. De verlegen visjes zwemmen als laatste naar het nieuwe compartiment.

Ondanks dat persoonlijkheid stabiel is in verschillende situaties kan het toch wat veranderen gedurende het leven van een dier. Een bepaalde gebeurtenis, bijvoorbeeld een ruzie met een ander dier, kan er voor zorgen dat het dier een ander omgangsmechanisme inschakelt. Voor mensen geldt dan weer hetzelfde: zo ontdekten Groningse onderzoekers dat bij mensen zowel negatieve als positieve gebeurtenissen een kleine maar langdurige invloed hebben op de emotionele stabiliteit (neuroticisme).

Bij Toby en Dara leek het alsof alle persoonlijkheidstrekjes al jong aanwezig zijn. Gedragingen op vroege leeftijd zijn zeker een indicatie voor later. Maar omdat persoonlijkheid zich nog verder kan ontwikkelen en ik erg nieuwsgierig ben hoe zou ik graag voor wat ‘veldwerk’ weer naar Sydney gaan!