Naar de content

300 jaar Vrede van Utrecht: Valt er iets te vieren?

Rijksmuseum Amsterdam, via CC BY 3.0 NL

In 2013 is het 300 jaar geleden dat de Vrede van Utrecht een eind maakte aan een hele reeks verwoestende Europese oorlogen. Dit jubileum wordt in Nederland uitgebreid gevierd. Merkwaardig eigenlijk, want de Nederlandse Republiek was niet bepaald een winnaar aan de onderhandelingstafel.

Vanaf het moment dat koning Lodewijk XIV, vanwege zijn grootheidswaanzin bijgenaamd ‘de Zonnekoning’, in 1643 de Franse troon besteeg stortte hij Europa van de ene oorlog in de andere. Vrijwel alle oorlogen die gedurende zijn heerschappij gevoerd werden waren door Frankrijk begonnen of door Frans optreden uitgelokt. Lodewijk wilde van Frankrijk een groots wereldrijk maken, te beginnen met de absolute hegemonie in Europa.

De eerste stap naar de macht was Frankrijk te voorzien van natuurlijke grenzen; de rivier de Rijn en de Alpen in het westen en de Pyreneeën in het zuiden. Achter de rivier en de bergen zou het Franse thuisland een onneembare vesting worden. Zo kon Lodewijk zich vervolgens gaan richten op het uitbouwen van de Franse macht in de wereld.

Zoals zijn naam al doet vermoeden was de Zonnekoning een ambitieus man. Hij wilde zo snel mogelijk de noodzakelijke grensgebieden bij zijn rijk inlijven. Frankrijk kwam hierdoor al snel in conflict met het de staten van het Duitse Rijk, die langs de Rijn gebieden zouden moeten afstaan. Ook botste Lodewijk met Spanje omdat hij allerlei ongeloofwaardige claims liet vallen op de Spaanse Nederlanden en het bij Spanje horende gebied Franche-Comté.

Onweerstaanbaar machtsoverwicht

Verschillende oorlogen braken uit, waarin de coalities van Engeland, Spanje, de Republiek en de Duitse staten de grootste moeite hadden Lodewijk en zijn ambities in te perken. De Hollandse stadhouder Willem III van Oranje was steeds een belangrijke spil in deze anti-Franse coalities. Hij werd in 1688 bovendien door de protestantse Engelse oppositie gevraagd om koning van Engeland te worden. Als vorst van zowel Engeland als de Nederlanden was hij de belangrijkste tegenstrever van de Zonnekoning.

Toen in 1700 de zwakke, ziekelijke Spaanse koning Karel II kinderloos overleed benoemde hij in zijn testament Filips van Anjou, een kleinzoon van koning Lodewijk XIV, tot erfgenaam van de Spaanse troon. Spanje zou voortaan door een Franse koning geregeerd worden maar Karel stelde de uitdrukkelijke voorwaarde dat Spanje en Frankrijk nooit verenigd zouden worden tot één koninkrijk. Maar dat was precies wat de ambitieuze Lodewijk juist wel van plan was. Hij wilde via zijn kleinzoon over het hele Spaanse rijk, inclusief de alle koloniën, gaan regeren.

Als Lodewijk zijn zin zou krijgen dan zou het Franse machtsoverwicht in Europa onweerstaanbaar worden. De zaak van de Spaanse troonsopvolging ging al snel niet alleen Spanje, maar heel Europa aan. Toen de Oostenrijkse keizer Leopold III ook een claim liet vallen op de Spaanse troon sloten Engeland, de Republiek, de Duitse Keizer en het opkomende koninkrijk Pruisen zich bij Leopold aan. Allen trokken in 1702 ten strijde tegen Lodewijk om de Franse expansiedrift voor eens en voor altijd te beteugelen.

Onderhandelingstafel

Willem III overleed kort voordat de zogeheten Spaanse Successieoorlog (‘opvolgingsoorlog’) uitbrak. De Hollandse regenten besloten geen nieuwe stadhouder aan te wijzen. Willem III was weliswaar een groot staatsman maar de regenten vonden dat hij te veel macht naar zich toe trok. Niettemin bracht de Staten-Generaal van de Republiek het grootste leger uit zijn geschiedenis op de been. 120.000 man werden onder de wapenen gebracht. Het zou een last blijken die de Republiek niet langer in staat was te dragen.

De Nederlanden en Engeland kwam aan het begin van de oorlog overeen dat de Engelse generaal John Churchill (familie van Winston Churchill) de gezamenlijke troepen zou aanvoeren. Door de goede samenwerking binnen de Grote Coalitie verliep de oorlog voor Frankrijk dramatisch. Invasielegers verwoestten het land terwijl hongersnood en epidemieën veel slachtoffers maakten.

Toch bleken de coalitietroepen niet in staat de Franse legers beslissend te verslaan en een slepend conflict dreigde. Pas in 1712 kwamen er vredesonderhandelingen op gang doordat Engeland zich als gevolg van een regeringswissel wilde terugtrekken uit de strijd.

De onderhandelingen begonnen op 29 januari 1712 in Utrecht. De locatie was voor alle partijen aanvaardbaar, omdat steeds duidelijker werd dat de Republiek zich door de enorme lasten die ze tijdens de oorlog moest opbrengen na de vrede niet meer tot de Europese grootmachten zou kunnen rekenen.

De oorlog kostte de Republiek zoveel geld dat ze de gevolgen niet meer te boven zou komen. Voor Holland, van oudsher het sterkste gewest binnen de Republiek, waren de schulden zo hoog opgelopen dat zij in de jaren na de vrede zeventig procent van het inkomen moest betalen aan rentes.

Tijdens de onderhandelingen deed de stad Utrecht alles om het de afgevaardigden naar de zin te maken. Ook de bevolking profiteerde daarvan. Kroegen, restaurants en bordelen tierde welig en het van kracht zijnde toneelverbod werd tijdelijk opgeheven.

Rijksmuseum Amsterdam, via CC BY 3.0 NL

Tijdens de Vrede van Utrecht werd voor het eerst in de Europese geschiedenis een groot conflict aan de onderhandelingstafel beëindigd. Er werden duidelijke afspraken gemaakt over het behoud van de ‘balans van de macht’, een begrip dat de Europese politiek in de rest van de achttiende eeuw zou bepalen.

Facilitator van vrede

De grote winnaar van de vrede was Engeland. Het land kreeg de koloniën Gibraltar en Minorca van Spanje. Beide zijn kleine stukjes land, maar van een groot strategisch belang omdat Engeland nu in staat was de toegang tot de Middellandse Zee te beheersen, tot grote weerzin van Frankrijk. Bovendien kregen de Britten, naast grote Franse gebieden in Afrika en Canada ook het monopolie op de slavenhandel met Zuid-Amerika in handen.

En de Republiek? Hoewel de Nederlanden relatief gezien de meeste verliezen hadden geleden en onder Willem III veertig jaar hadden gestreden om de Franse macht in te perken, mocht de Republiek slechts de kruimels opeten. Het Nederlandse overwicht op zee werd ten gunste van Engeland beëindigd en ook kreeg het niet de Zuidelijke Nederlanden toegewezen, waarop gehoopt werd; die gingen naar Oostenrijk.

De Republiek kreeg de vestingstad Venlo toegewezen. Ook kreeg ze het recht garnizoenen te legeren in een aantal vestingsteden in de Zuidelijke Nederlanden. Dit gebied – hoewel onder Oostenrijkse controle – werd een veilige buffer tegen nieuwe Franse agressie richting het noorden.

Het jaar 1713 markeert in zekere zin het moment dat het definitief afgelopen was met de Gouden Eeuw van de machtige Nederlandse Republiek. De verliezen en schulden als gevolg van de oorlog waren enorm, en de territoriale winsten heel beperkt. Na 1713 zou Nederland uitgeput zijn en zou het land niet meer op het niveau van de Europese grootmachten kunnen meespelen.

De Vrede van Utrecht staat dan ook niet symbool voor een groots moment uit de geschiedenis. Eerder voor een veranderende rol voor Nederland als gevolg van de omstandigheden. In de eeuwen die volgden, tot en met de bouw van het Vredespaleis (dit jaar overigens ook precies 100 jaar geleden) en verder richting de eenentwintigste eeuw, werd Nederland een facilitator van vrede. Als zwakkere mogendheid met een groot handelsbelang had het niet langer belang bij oorlogen, maar juist bij stabiliteit en veiligheid in Europa. Een mooie rol voor een klein land en dus best een feestje waard.

Themaweek op Holland Doc 24: Vredesduiven

http://www.youtube.com/watch?v=8sUAEIYDEcQ

Op de kop af 300 jaar geleden werd de Vrede van Utrecht ondertekend, en dat wordt vanaf 11 april 2013 een half jaar lang groots gevierd. Voor Holland Doc 24 aanleiding om een week lang documentaires uit te zenden over vredesduiven en hun positieve initiatieven in conflictgebieden over de hele wereld, van Israël tot Zuid-Afrika. Met onder andere de documentaire Cinema Jenin, over een oude bioscoop in Palestina die een tweede leven krijgt, en Bagdad Filmschool, over een groep studenten die op de eerste onafhankelijke filmschool in Irak hun droom probeert waar te maken.

_Holland Doc 24 is hét documentaireplatform van de publieke omroep. Het bestaat uit het televisieprogramma Holland Doc op Nederland 2, Holland Doc Radio op Radio 1, het digitale kanaal Holland Doc 24 en de website hollanddoc.nl