De Moorddadige Koningin van Madagaskar

Misschien wel het leukste aan het onderzoeken van negentiende-eeuwse geïllustreerde nieuwstijdschriften, is dat je altijd op illustraties stuit die je aan iets uit het heden – bijvoorbeeld een vakantie – doen denken. Over twee weken ga ik op vakantie: naar Madagaskar. Of eigenlijk ga ik naar een bruiloft op het eiland. Een goede vriend van mijn vriendin trouwt daar in de kathedraal van Antananarivo (‘Tana’ voor ingewijden).

14 april 2015

Op de voorpagina van de Hollandsche Illustratie uit de zomer van 1868 staat een groot portret van een trotse vorstin (zie originele pagina’s). In het begeleidende artikel is te lezen dat het gaat om koningin Rabodo-Rasoheri van Madagaskar die ‘onder sterk vermoeden lag haar man, Radama II, te hebben laten worgen’.

‘Schrikt niet!’
In het artikel staat weinig over de achtergrond van de moord. Radama II zou vóór zijn dood in een machtsstrijd met de eerste minister van het eiland verwikkeld zijn geweest en deze zou samen met Rabodo een plan hebben gesmeed om hem te vermoorden. Tenminste, dat was de indruk van de Europeanen op het eiland, merkt de Hollandsche Illustratie op. Er worden in het artikel vooral allerlei exotische en sensationele details van de moord beschreven. Ook de vorige koningin Ranavalona had al ‘de teugels van het bewind in handen genomen door haar man te vermoorden’. Daarnaast lezen we dat koningin Rabodo inmiddels waarschijnlijk al overleden is door ‘onmatig gebruik’ van sterke drank. ‘Lezeressen schrikt niet!’ voegt de ongetwijfeld mannelijk schrijver hier nog snel aan toe.

Twee maanden varen
Het is niet heel verrassend dat er in 1868 maar weinig bekend was over de moord. Madagaskar was minstens twee maanden varen vanaf Europa en er bestond geen regelmatige verbinding. Dit bericht verscheen dan ook pas vijf jaar na de moord in de Hollandsche Illustratie.

Koningin Ranavalona
Toch zijn de gebeurtenissen op het eiland, dat bijna net zo groot is als Frankrijk, met die in Europa verbonden. Verschillende Europese landen probeerden vanaf het einde van de achttiende eeuw voet aan de grond te krijgen in Madagaskar, vanwege de strategische ligging tussen Europa en Azië. In 1828 kwam na een ingewikkeld hofintrige koningin Ranavalona I aan de macht. In de drieëndertig jaar dat zij regeerde, probeerde ze de buitenlandse invloed op haar eiland zoveel mogelijk te beperken. Hierbij had ze echter wel de hulp van een Europeaan nodig. Fransman Jean Laborde, die in 1831 schipbreuk had geleden, werd daarom verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Malagassische industrie. Zo hoefde het eiland niks van Europese landen te kopen. Ook verjoeg Ranavalona de christelijke missionarissen en versloeg ze een Franse invasiemacht.

Avonturier
Toen Ranavalona I in 1861 stierf, greep haar zoon Radama II de macht. Op slag veranderde de houding van Madagaskar ten opzichte van de Europese landen. Radama II stond het christendom weer toe en verleende de rechten voor het exploiteren van de bossen, mijnen en onbewoond land aan een andere Fransman: de avonturier Joseph-François Lambert.

Fouten
Zo komen we weer bij de moord op Radama II door zijn vrouw Rabodo in 1863. Inmiddels weten we dat het bericht uit de Hollandsche Illustratie van 1868 vol fouten stond. Niet Rabodo, maar enkele belangrijke Hova, de ‘vrije burgers’ van Madagaskar, waren verantwoordelijk voor de moord. Deze Hova waren vooral ontstemd over de nieuwe koers van Radama II en de invloed die Lambert en Laborde uitoefenden op het beleid van de koning. Nadat ze haar man hadden vermoord, lieten ze Rabodo regeren onder de voorwaarde dat haar macht voortaan niet meer absoluut zou zijn. Rabodo en haar opvolgers Ranavalona II en Ranavalona III probeerden samen met de Hova de invloed van de Fransen zoveel mogelijk te beperken. Zo herriepen ze onder andere de concessies die Ramada II aan Lambert had verleend.

Intriges
De negentiende-eeuwse geschiedenis van Madagaskar is vooral zo interessant omdat het koninkrijk gedurende het grootste deel van de eeuw onafhankelijk wist te blijven. De politieke moorden en de intriges aan het koninklijke hof in Antananarivo moet je in dit licht bekijken. Moest Madagaskar zich openstellen voor de Europeanen of juist alles doen om hun invloed te beperken?

‘Fellen burgeroorlog’
Dit komt duidelijk naar voren in een artikel dat aan het einde van 1868 in de Hollandsche Illustratie verschijnt. In de tekst die een prachtig ‘Gezicht op Tanariva, de hoofdstad van Madagascar’ begeleidt, lezen we hoe de ‘afstammelingen van den overleden Koning Ramadah II’ de macht naar zich toe proberen te trekken (zie de originele pagina’s). Er wordt zelfs gevreesd dat er snel een ‘fellen burgeroorlog’ op het eiland zal uitbreken.

‘Gezicht op Tanariva, de hoofdstad van Madagascar.’
Hollandsche Illustratie

Kolonie
De geschiedenis van Madagaskar werpt ook een licht op de totstandkoming van Franse koloniale rijk. Het is duidelijk dat dit geen eenduidig – vanuit Parijs gecoördineerd – plan was. De rol van individuen, zoals Lambert en Laborde, was groot. Uiteindelijk zou hun invloed het einde betekenen van de onafhankelijke Malagassische staat. De Franse regering gebruikte de herroepen concessies van Lambert als excuus voor een militaire interventie in 1883: Madagaskar zou tot 1960 een Franse kolonie blijven.

Vreemde volkeren
Enerzijds laten de afbeeldingen van koningin Rabodo in de Hollandsche Illustratie zien hoe ver weg – zowel letterlijk als figuurlijk – Madagaskar in de negentiende eeuw nog was: het duurde vijf jaar voordat Nederlanders over de moord konden lezen. Aan de andere kant maakten de geïllustreerde tijdschriften de wereld ook kleiner. Voor het eerst werden realistische afbeeldingen van ‘vreemde volkeren’ op een grote schaal verspreid: een eeuw eerder konden mensen zich alleen maar voorstellen hoe de Malagassische koningin Rabodo eruit zou zien.

Sinds de negentiende eeuw is de wereld alleen maar kleiner geworden. Tegenwoordig vlieg je in ongeveer elf uur naar Madagaskar: rechtstreeks vanuit Parijs, de hoofdstad van de oude koloniale overheerser. Ik heb er zin in!