Tentoonstelling over onderzoek achter Rembrandts Saul en David

Het Mauritshuis komt met een unieke tentoonstelling waarbij het wetenschappelijk onderzoek achter de restauratie van het schilderij Saul en David centraal staat. Op zaal staan wetenschappers naast Rembrandt in de spotlights. Het museum neemt de bezoeker mee op de jarenlange ontdekkingstocht van restauratoren, kunsthistorici en materiaaldeskundigen. En er is ook nog een happy end.

10 juni 2015

Volgens het Mauritshuis schilderde Rembrandt van Rijn (1606-1669) in de jaren 1650 het indrukwekkende schilderij Saul en David. Daarop luistert de Bijbelse koning Saul geroerd naar het harpspel van de nog jonge David. Saul is zo geraakt, dat hij zijn tranen afdroogt met een gordijn. Dit schilderij hangt al sinds 1898 in het Mauritshuis, maar het heeft een omstreden geschiedenis. Zo is het doek niet terug te vinden in bronnen uit de 17^e eeuw, zijn er grote delen later overschilderd en is het zelfs in stukken geknipt.

Het ongesigneerde doek is in 1969 afgeschreven als echte Rembrandt maar bleef een publiekslieveling. Toen het in 2007 hoog tijd was voor restauratie, begon hoofdconservator Petria Noble met een uitgebreid onderzoek naar de toestand, het originele formaat, de betekenis en de maker van het schilderij.

Fotograaf: © Margareta Svensson
Alleen te gebruiken bij publicatie over Saul en David tentoonstelling, Mauritshuis 2015! — De zwaarmoedige koning Saul laat de jonge David harp spelen om hem op te beuren. Het spel van zijn vertrouweling raakt de Bijbelse koning diep. Hij is echter ook jaloers op David, die overwinningen op het slagveld heeft behaald, waaronder op de reus Goliath. De speer die Saul op schoot heeft liggen, zal hij later kwaad naar David gooien. (*Saul en David* door Rembrandt, 1650 en ong. 1655. Na restauratie) Fotograaf: © Margareta Svensson
Mauritshuis, Den Haag

Back to basics

Maar hoe begin je zo’n omvangrijk onderzoek? Noble:“Onderzoek begint met vragen stellen. Het is belangrijk om goed te weten waar je mee bezig bent, voordat je beslissingen kunt nemen over de restauratie van een kunstwerk. Ik vroeg me daarom af wat de oorspronkelijke compositie had kunnen zijn. Wat was de bedoeling van de schilder? Wat zien we precies? Ik las de bestaande kunsthistorisch literatuur, dook in het archief en bekeek de röntgenfoto’s uit de jaren zeventig.”

Voor het eerst werden alle bestaande feiten op een rij gezet. Wie hebben het schilderij allemaal in eigendom gehad? Wat is er mee gebeurd? En wat is er over geschreven, bijvoorbeeld na eerder onderzoek? Noble nam de tijd om zich af te vragen wat alle informatie betekende.

Petria Noble maakt het schilderij schoon en haalt de oude, vergeelde vernislaag er af. — Petria Noble maakt het schilderij *Saul en David* schoon door de oude, vergeelde vernislaag eraf te halen.
Mauritshuis, Den Haag

Opmerkelijk was dat de afmetingen van het schilderij in een Parijse veilingcatalogus uit 1830 niet klopten met de huidige afmetingen: het was een stuk breder. Breder?

Noble: “Vanwege een andere melding in een veilingcatalogus uit 1869, wisten we al dat het doek na 1830 in stukken was geknipt, misschien vanwege een beschadiging of door een kunsthandelaar die meer geld dacht te kunnen krijgen voor twee losse Rembrandtfiguren. Daarna zijn Saul en David weer bij elkaar gebracht en de ontbrekende stukken (waaronder een strook tussen de figuren en de rechterbovenhoek) zijn aangevuld met een oud schilderij en overschilderd in dezelfde kleuren als de rest.”

“De vraag was nu hoeveel van het originele doek ontbrak en waar het was weggehaald. Toen ik de röntgenfoto’s op de lichtbak legde, zag ik duidelijk dat de originele spanrand aan de rechterkant nog aanwezig was. Deze foto’s waren jaren geleden ook bestudeerd maar blijkbaar niet goed begrepen. Er was niet eerder gekeken naar spanranden, terwijl dat veel zegt over de originele afmeting van het doek. De röntgenfoto’s laten alleen geen informatie zien over de verf omdat röntgenstraling bepaalde pigmenten niet absorbeert: beenderzwart, smalt, rode lak en verschillende soorten aardepigmenten. Ik kon daardoor moeilijk bepalen wat de originele compositie was.”

Doek blijkt puzzel

Die compositie was een ander raadsel voor Noble en haar team. Een gordijn dat gebruikt wordt om ogen mee te drogen, paste niet goed in de iconografie van de 17^e eeuw. Dit beeld van Saul bracht hen aan het twijfelen. Zou het gordijn later geschilderd zijn, toen de twee losse stukken weer aan elkaar werden genaaid? Misschien ontbrak een gedeelte van het schilderij tussen de twee figuren? Op een tekening, toegeschreven aan Rembrandts leerling Willem Drost, is namelijk een vrouwfiguur te zien tussen Saul en David.

Om te achterhalen hoeveel van het originele doek precies verloren was gegaan, haalde Noble andere experts bij haar onderzoek, zoals materiaalkundige Rob Erdmann (UvA). Hij keek met nieuwe visualisatietechnieken in heel hoge resolutie naar de structuur van het doek, waarmee elk draadje goed zichtbaar was.

Erdmann toonde aan dat het huidige schilderij een behoorlijke puzzel is: het bestaat uit 15 verschillende stukken doek. Ook werd duidelijk dat er aan de onderkant en linkerrand meer dan tien centimeter van het schilderij verloren was gegaan. Na het verwijderen van de overschildering en de vernis bleek bovendien dat er maar enkele centimeters tussen de figuren van Saul en David mist.

Geheim van het gordijn

Geen derde figuur dus tussen Saul en David. Maar was het gordijn nu origineel of niet? Om dat te achterhalen, lieten wetenschappers van de TU Delft en de Universiteit van Antwerpen in 2011 een nieuwe techniek los op het schilderij: de macro XRF-scanner (X-ray Fluorescence). Met deze scanner konden de onderzoekers de onderliggende metalen in de pigmenten in kaart brengen, waardoor verschillende (verf)lagen in het schilderij te onderscheiden zijn.

Noble: “Ik was flabbergasted! Voor het eerste was de plooival van het gordijn te zien. Het tranendeppende gordijn was helemaal geen verzinsel uit de 19^e eeuw, maar al door Rembrandt zelf gecreëerd. Hij was daarmee erg origineel.” De onderzoekers wisten dit doordat de verf van het gordijn smalt bevatte, een kobalt-houdend pigment dat in de 17^e eeuw verwerkt was in veel van Rembrandts schilderijen. Nadeel van smalt is, dat het met de tijd degradeert waarbij het blauw langzaam in bruin verandert.

Het scannen van het schilderij in het restauratieatelier van het Mauritshuis. De TU Delft en de Universiteit van Antwerpen ontwikkelden een nieuwe techniek, de macro XRF-scanner (X-ray Fluorescence). Met deze scanner konden de onderzoekers de onderliggende metalen in de pigmenten in kaart brengen.
Petria Noble

Door veroudering van de verf en de vernislaag was het schilderij met de jaren steeds donkerder geworden, waardoor de details niet meer goed zichtbaar waren. Het gordijn was dus van origine feller en veel duidelijker te zien. Komt dat nu weer terug?

Noble: “Als restaurator je wil zo dicht mogelijk naar de oorspronkelijke staat, maar het ouder worden van een schilderij hoort er nu helemaal bij: opnieuw blauwe verf opbrengen doen we niet.” Na het verwijderen van de vernislaag en de latere toevoegingen hebben de restauratoren de lege plekken opgevuld met verf op waterbasis. Hun aanpassingen kunnen later makkelijk teruggedraaid worden, mocht dat nodig zijn.

Oud schilderij komt bovendrijven

Ondertussen stond de techniek niet stil. De vernieuwde MA_XRF-scanner scande sneller en in hogere resolutie. Vanwege de eerdere verbluffende resultaten, besloot het Mauritshuis het schilderij in 2013 en recent nogmaals te laten scannen. De onderzoekers namen nu het hele schilderij onder de loep en konden meer materialen onderscheiden.

Een opvallende ontdekking was het resultaat. De röntgenfoto liet zien welk oude schilderij was gebruikt om de gaten op te vullen, ondanks dat daar de originele verf in de 19^e eeuw van was weggeschrapt: het bleek een kopie van het portret van aartshertogin Isabella uit de 17^e eeuw, naar Anthony van Dyck.

Crime Scene Investigation: case closed

Het restauratieproces van de Saul en David inclusief het wetenschappelijke onderzoek heeft acht jaar in beslag genomen. Noble: “Vooraf hadden we geen idee wat we onder de verf zouden aantreffen. Het onderzoek heeft echter zoveel informatie opgeleverd dat we nu honderd procent zeker weten wat origineel is aan het schilderij en wat niet, dat het gordijn onderdeel was van de originele compositie en dat Rembrandt de schilder is.”

Wat betreft de toeschrijving denken de onderzoekers dat het schilderij in twee fases is geschilderd: rond 1650 en halverwege de jaren 1650. Met name de tweede fase lijkt grover en atypisch voor Rembrandt, vandaar dat daar eerder twijfels over waren. De verfopbouw klopt echter met de werkwijze van Rembrandt en het Mauritshuis concludeert dat het aanzien van het schilderij hier en daar veranderd is vanwege alle beschadigingen door de jaren heen. De bovenlaag van de verf in de mantel van Saul is gedeeltelijk verdwenen en je kijkt naar de onderliggende laag. Hierdoor hebben kunsthistorici het schilderij eerder bestempeld als ‘niet goed genoeg voor de meester’.

Het Mauritshuis heeft er vervolgens voor gekozen om het onderzoek in een tentoonstelling te laten zien. Dit is nieuw in Nederland: het Rijksmuseum heeft bij zijn recente Late Rembrandt-tentoonstelling bewust het publiek in het ongewisse gelaten over onderzoek naar schilderijen met latere overschilderingen en een sterk veranderd uiterlijk.

Noble: “We wilden het onderzoek stap voor stap aan het publiek laat zien: wat is er gebeurd, welke technieken hebben we gebruikt. Net als bij een Crime Scene Investigation heeft hier een team van verschillende soorten experts onderzoek naar het schilderij gedaan om de feiten boven tafel te krijgen. Daarnaast denken mensen vaak dat een restaurator alleen maar schilderijen opknapt, maar er gebeurt zoveel meer achter de schermen.” De zaak is nu gesloten en een meesterstuk is weer terug waar het hoort.

Op zaal

De tentoonstelling Rembrandt? De zaak Saul en David gaat over wetenschappelijk onderzoek en restauratietechnieken rond een enkel schilderij van Rembrandt. De strakke tentoonstelling presenteert naast de gerestaureerde Saul en David nog enkele andere schilderijen en tekeningen van het Bijbelse duo.

Hoofd Educatie Epco Runia neemt de bezoekers door middel van digitale colleges mee langs de verschillende vraagstukken van restauratoren en experts bij hun werk. Wie wil kan meedoen met de aanwezige tablets en zo extra informatie krijgen. Verder zijn de nieuwste 3D-printtechnieken te aanschouwen in een bedrieglijk echte 3D-reproductie van het schilderij, in het oorspronkelijke formaat.

De tentoonstelling is van 11 juni tot 14 september 2015 te zien in het Mauritshuis, Den Haag. Zie voor meer informatie hun website. Het onderzoek naar de Saul en David is onderdeel van het NWO-programma Science4arts.

Schermen met colleges over het onderzoek door Epco Runia. Fotograaf: © Ivo Hoekstra.

Science meets Arts: wetenschapper en restaurator Petria Noble

De uit Australië afkomstige Petria Noble studeerde Conservering en Restauratie aan de New York University. Sinds 1993 woont ze in Nederland, waarbij ze van 1996 tot 2014 werkzaam was bij het Mauritshuis. Nu is ze Hoofd Restauratieatelier Schilderijen bij het Rijksmuseum en aan het promoveren aan de TU-Delft.