Bedreigde planten vinden bescherming in museum met een levende collectie: de Botanische Tuinen Utrecht

Wat in de zeventiende eeuw begon als onderwijstuin met geneeskrachtige kruiden, is uitgegroeid tot een weelde van ruim achtduizend plantensoorten uit alle windstreken. NEMO Kennislink krijgt een rondleiding door de Botanische Tuinen in Utrecht.

8 juli 2016

Zijn vleugel is niet goed uitgevouwen. De zwarte vlinder met iriserende blauwe vleugels probeert zich vast te klampen aan een bloem, maar valt naar beneden. De stakker is net uit zijn pop gekropen en gaat het waarschijnlijk niet redden. “Ik zou hem eigenlijk uit zijn lijden moeten verlossen”, zegt bioloog Nick Meijdam, gestoken in een donkergroene bodywarmer en stevige leren laarzen. Hij wacht toch even af of de vlinder het misschien redt.

De Botanische Tuinen Utrecht is deelnemer van het Weekend van de Wetenschap. Het Weekend van de Wetenschap is het podium van de toekomst. Diverse organisaties – bedrijven, instituten, onderzoeksinstellingen, universiteiten, musea en sterrenwachten – openen op 7 en 8 oktober 2017 hun deuren om bezoekers van jong tot oud de kans te geven de wereld van wetenschap en technologie live te beleven. Zij organiseren unieke en exclusieve activiteiten, zoals proefjes, experimenten, demonstraties, open dagen, tentoonstellingen en meer.

Iedereen is welkom om backstage te gaan bij de deelnemende organisaties. Kijk hier voor alle activiteiten tijdens het Weekend van de Wetenschap.

We staan in de overdekte vlindertuin van de Botanische Tuinen in Utrecht, waar Meijdam verantwoordelijk is voor de publieksinformatie en educatie. Elke dag opent hij de deur van de ‘poppenkast’ om de kersverse fladderaars de tuin in te laten. De vlinders zijn vandaag niet erg actief. De regen komt met bakken uit de hemel, het dondert en het is donker in de vlinderkas. Meijdam: “Op een zonnige dag weet je niet wat je ziet.”

Nick Meijdam in de vlindertuin — Nick Meijdam probeert in de vlindertuin de zwart-blauwe vlinder toch nog te redden.
Daniëlle Veldhuis voor NEMO Kennislink

We moeten het tijdens onze rondleiding doen met hoosbuien. Gelukkig hebben de Botanische Tuinen, naast de buitentuinen, een uitgebreid kassencomplex waar we min of meer droog – zelfs hier komen de druppels naar beneden – de plantenpracht kunnen ontdekken.

Volgens Meijdam, hier in de subtropische kas, zouden eigenlijk alle geneeskundestudenten de Botanische Tuinen moeten bezoeken.
Daniëlle Veldhuis voor NEMO Kennislink

Hondenkerkhof

De Botanische Tuinen, afgelopen weekend nog de locatie voor wetenschapsfestival De Beschaving, zijn onderdeel van de Universiteit Utrecht. Sinds 1963 liggen ze midden in het universitaire centrum de Uithof. Toen de tuinen in 1639 werden opgericht, was het vooral een plek waar geneeskundestudenten onderwijs kregen over medicinale planten. De indeling zag er destijds uit als een ‘hondenkerkhof’, vertelt Meijdam. “Een aantal rechthoekige bedjes kruiden naast elkaar met naambordjes erin waar je langs kon lopen.”

Het hondenkerkhof van 1200 vierkante meter is tegenwoordig een groene oase van negen hectare grond waarop 8800 plantensoorten hun wortels vastzetten. Er groeien nog steeds geneeskrachtige planten, maar ook sierplanten en bedreigde soorten die op de Rode lijst (opgesteld door de overheid) staan.

In de Botanische Tuinen is net als in de zeventiende eeuw nog steeds ruimte voor universitair onderwijs, met name voor biologiestudenten. Het liefst ziet Meijdam, die zelf biologie studeerde aan de Universiteit Utrecht, dat ook studenten geneeskunde de tuinen leren kennen. “Een groot deel van de geneeskundestudenten weet niet dat driekwart van alle medicijnen van planten afkomstig is. Gelukkig komen studenten farmacologie tijdens hun opleiding wel in de tuinen.”

“Het is weleens gebeurd dat we verzamelaars betrapten met planten in hun zakken.”Mariska van Sprundel voor NEMO Kennislink

Achter slot en grendel

We maken een rondje door de (sub)tropische kassen. We gaan een plant zien die nog maar op één plek in de wereld in de natuur groeit: de Monocostes uniflores uit Peru. De plant wordt in veel tuinen gehouden; om hem terug te kunnen brengen in de natuur mocht hij in Peru verdwijnen. “Daar”, zegt Meijdam en hij wijst. Onze ogen volgen zijn vinger. Dat steeltje? De zeldzame plant ligt hier onopvallend te wezen tussen felgekleurde bloemen en grootse bladeren. Zelfs het naambordje is bijna niet meer te lezen. We hadden iets spectaculairders verwacht. Meijdam haalt zijn schouders op. “Zeldzame soorten kunnen saai zijn, al is de Monocostes in bloei met zijn gele bloemen wel wat fraaier.”

Niet alle soorten zijn vrij toegankelijk te bezichtigen voor het publiek. Bepaalde orchideeën zitten bijvoorbeeld achter slot en grendel omdat ze in Nederland moeilijk te verkrijgen zijn. “Het is weleens gebeurd dat we verzamelaars betrapten met planten in hun zakken.”

Biobrandstof

We lopen achter onze gids aan dieper de kassen in, die niet alleen onderdak bieden aan (sub)tropische soorten maar ook aan een aantal plantenlaboratoria. Verschillende onderzoeksgroepen van de universiteit nemen hier allerhande planten onder de loep. In een van de onderzoekskassen zien we rijen plastic bakken water met daarin een soort kroos. Kroosvarens, oftewel Azolla, legt Meijdam uit.

Kroosvarens zijn snelgroeiende zoetwaterplantjes die onder andere lipiden bevatten, wat ze interessant maakt voor biobrandstof. Moleculaire plantenfysiologen bekijken hier hoe ze het kroos kunnen vermeerderen om het uiteindelijk op grote schaal te kunnen produceren.

Darth Vader

Het klaart op en we grijpen onze kans om buiten rond te neuzen. Voor we de kassen uit lopen, wijst de bioloog ons op Aristolochia salvadorensis. Dit kleine paarsachtige plantje lijkt zowaar op Darth Vader uit de _Star Wars_-series.

Buiten aangekomen lopen we over een grindpad richting Van Meijdams favoriete tuindeel, de Thematuin. Op een ANWB-bord staat de route ‘planten als wegwijzer’ aangegeven. “Op deze route kun je aan de vegetatie zien in welk stukje Nederland je staat,” legt hij uit.

Deze plant lokt insecten met een rottende geur. — De plant die lijkt op Darth Vader uit *Star Wars*.
Daniëlle Veldhuis voor NEMO Kennislink

Langs de route staat een reeks bakken van twee vierkante meter. In elke bak zit een type natuurgebied, bijvoorbeeld blauwschraal grasland of natte duinvallei. Op elk type ondergrond groeien weer andere planten. Sommige van deze biotopen zijn in hun geheel uit het gebied gehaald en in de bakken geplaatst.

Met een aantal gaat het niet zo best. In Nederland kennen we zo’n 1800 verschillende plantensoorten. Meijdam: “Een derde is bedreigd en staat op de Rode lijst.” Door de bedreigde planten in hun eigen biotoop te laten zien, proberen ze bij de Botanische Tuinen bezoekers bewust te maken van de verscheidenheid binnen Nederlandse landschappen.

Planten ordenen

Nee hè, de lucht begint weer te betrekken. In de verte horen we gerommel. We trekken een sprintje langs de Systeemtuin. De indeling van deze tuin is inmiddels achterhaald, vertelt Meijdam. Vroeger ging de ordening van planten op basis van zichtbare eigenschappen. DNA-onderzoek heeft aangetoond dat verwantschap tussen planten anders in elkaar zit. “Neem een brandnetel. Die ziet er historisch oud uit, maar gezien vanuit de evolutie is het een vrij nieuwe soort.”

De druppels beginnen te vallen, wanneer we met een stevig tempo het plateau oplopen van het fort om de rotstuinen te zien. De regen barst weer los, we houden het voor gezien. Terugkomen naar de Botanische Tuinen Utrecht lijkt een must. Er valt nog zoveel te zien en te ontdekken. De volgende keer checken we wel eerst even het weerbericht.