Geopark dankzij hunebedden en ijstijden

Geopark de Hondsrug, dat deze week zijn officiële status kreeg, is een primeur voor Nederland. Terwijl er in de rest van Europa al zo’n vijftig qua geologie interessante gebieden het ‘keurmerk’ Geopark dragen, viel nu de beurt toe aan Drenthe. Het gebied omvat de gemeenten Coevorden, Emmen, Aa en Hunze, Tynaarlo en Borger-Odoorn. “Het is een landschap dat gevormd is in de ijstijden en al sinds de prehistorie sterk is beïnvloed door menselijke bewoning,” vertelt Harrie Wolters van Geopark de Hondsrug. Het Nederlandse geopark draait overigens al enige tijd op volle toeren, want dat is de eis om door de netwerkorganisatie, het Europees Geopark Netwerk, (EGN) erkend te worden.

Karrensporen en zandruggen

“Maar liefst 47 van de 53 Nederlandse hunebedden liggen in het Hondsruggebied,” vertelt Wolters niet zonder trots. “Er zijn vele geologische fenomenen, zoals zandruggen en pingoruïnes te zien. Maar wat vooral belangrijk is, is de samenhang tussen alle aanwezige geologische en archeologische verschijnselen, ook in relatie tot de huidige natuur en cultuurhistorie van het gebied.”

Die samenhang is onder meer te vinden in het oude wegenpatroon op de oude zandruggen. Dit patroon heeft de huidige ligging van en verbindingsroutes tussen de steden en dorpen in dit gebied bepaald. Zo loopt de route van Coevorden tot aan de stad Groningen over prehistorische karrensporen op de zandruggen. De locatie van de dorpen en steden in dit gebied hangt direct samen met de aanwezigheid van de hoog gelegen zandruggen. Wolters: “Die oude wegen gaan terug tot de tijd van de hunebedbouwers”.

IJstong in ‘dode’ ijsvlakte

“Het patroon van de zandruggen – er zijn er vier, waarvan de Hondsrug en de Rolderug het meest prominent zijn – zijn in geologisch opzicht wereldwijd uniek,” aldus Wolters. “Dit strepenpatroon – in geologisch jargon megaflutes – zie je wereldwijd alleen hier en in het noorden van Canada.” De aan het Geopark verbonden fysisch geograaf Enno Bregman schrijft hierover dat de Hondsrug IJsstroom en de Canadese Dubawnt IJsstroom tot op heden de enige bekende ‘terrestrische ijsstromen’ op aarde zijn die als gevolg van een doorbraak van een glaciaal meer zijn ontstaan.

De lineaire zandruggen in het Hondsruggebied zijn ontstaan tijdens het Saalien, de op één na laatste ijstijd, door de eroderende werking van een snelstromende ijstong die lag ingeklemd in een bewegingsloze (‘dode’) ijsvlakte. Maar geologen steggelen al een eeuw over de precieze oorsprong van de lineaire ‘ruggen’ in Drenthe en het laatste woord is er dan ook nog niet over gezegd.

Geschiedenisboek van de ijstijden

De opeenvolging van ijstijden is in Geopark de Hondsrug heel goed te aanschouwen in de Steilrand Donderen, een bijzonder restant van een zandgroeve die tot in detail de afzettingen van de laatste honderdduizenden jaren goed weergeeft. Maar liefst (waarschijnlijk) drie ijstijden volgen elkaar op in deze ontsluiting. De steilrand in de gemeente Tynaarlo, nog nét op de rand van het geopark, werd een jaar geleden benoemd tot het tweede aardkundig monument van Drenthe.

In de steilrand is bijvoorbeeld aan de basis een dikke laag met Peelozand te zien, die nog meters dieper reikt. Het is wit, fijn zand, afgezet door smeltwater in een relatief warme periode binnen een ijstijd, waarschijnlijk uit het Elsterien. De datering van de oudste afzettingen hier zichtbaar is echter nog niet met zekerheid is vastgesteld. Het is ook mogelijk dat het Peelozand is afgezet tijden het vroegste Saalien. Ditzelfde zand komt ook aan het oppervlak in de stuifzanden van het Balloërveld. Zo hangt in het Hondsruggebied alles met alles samen.

Waterreservoir

De geologie in het Drentse geopark is een inspiratiebron voor veel actuele thema’s, zoals klimaatverandering (in de ijstijden veranderde het klimaat ook relatief snel). Ook water is een thema dat aansluit bij het nieuwe geopark. “In het Hunzedal – het oerstroomdal van de Hunze – is het grondwater, wat daar als kwelwater naar boven komt en gewonnen wordt als drinkwater, honderden tot duizenden jaren oud,” aldus Wolters, “en dus erg schoon. Het Hondsruggebied is een enorm waterreservoir. Dit is in ons land het meest noordelijke gebied waar het grondwater niet beïnvloed is door het zoute zeewater.”

Historisch reliëf

De Hondsrug is (maximaal) zo’n zeventig kilometer lang en ligt hoger in het zuidoosten, oplopend van 5 meter boven NAP in Groningen tot 20 meter boven NAP in Emmen. Het is een klein hoogteverschil, maar voor Nederland toch wel behoorlijk. Het Hunzedal, dat aan het einde van het Saalien ontstond door de kracht van stromend smeltwater, lag in die tijd – rond 150.000 jaar geleden – zelfs 40 meter dieper dan het omringende landschap. Dit grote reliëf wordt in de ijstijd erna, het Weichselien, weer deels teniet gedaan. Dan vullen dekzanden het dal weer gedeeltelijk op.

Geen “geologie met een hek erom”

Wereldwijd krijgen bijzondere geologische gebieden een tijdloze bescherming indien zij op de Werelderfgoedlijst van UNESCO geplaatst worden. Hoewel UNESCO op de achtergrond ook aanwezig is bij de ontwikkeling van geoparken, is het geoparkconcept toch iets anders. Een geopark is geen “geologie met een hek erom”, aldus Wolters. “Omdat geologische gebieden vaak erg groot zijn, wonen er ook mensen, en die hebben ook een inkomen nodig.” De geoparkbenadering is daarom gericht op duurzame ontwikkeling van het gebied: het stimuleren van economische activiteiten rondom het thema geologie, activiteiten die vooral gericht zijn op toerisme.