Geruzie over het water in de Nijl

Sinds 2011 is Ethiopië stroomopwaarts bezig met het bouwen van een grote dam in de Nijl. Egypte is bang dat dit prestigeproject de watervoorziening, en dus het voortbestaan van het land, in gevaar brengt.

24 september 2015

De Nijl is de levensader van Egypte. Eén nachtelijke blik op het Noordoostelijke Afrikaanse land zegt voldoende: al het stadslicht is te vinden rondom de mythologische rivier. Ongeveer 95 procent van de Egyptische bevolking woont aan de Nijl. Het land is er voor de landbouw en het drinkwater volledig afhankelijk van.

Egypte, rechtsonder in de afbeelding, licht ‘s nachts volledig op rondom de Nijl.
Flickr.com, NASA

Sinds 2011 is Ethiopië echter begonnen met het bouwen van The Grand Ethiopian Renaissance Dam, die in het westen in de zogeheten Blauwe Nijl ligt, nabij de grens met Sudan. De dam is inmiddels voor de helft klaar en zal volgens de Ethiopiërs straks zesduizend megawatt aan elektriciteit leveren. Dat is genoeg om ten minste drie miljoen (westerse) huishoudens mee te voorzien van stroom. Bovendien komt er een stuwmeer te liggen met een volume van 63 miljard kubieke meter water. Een Italiaans bedrijf bouwt de dam en in 2017 moet het prestigeproject voltooid zijn. De dam symboliseert de ontwikkeling die Ethiopië momenteel doormaakt. Het land is al jaren één van de snelst groeiende economieën van Afrika.

Een duiker en zijn zuurstoffles

Egypte voelt zich bedreigd. “Egypte is afhankelijk van de Nijl als een duiker van zijn zuurstoffles. Als je daar een gaatje inprikt, is de duiker verloren”, zegt Jeroen Warner, hoofddocent rampenstudies aan de Universiteit Wageningen. De Egyptenaren zijn bang dat hun watervoorziening serieus in gevaar komt als de controversiële dam straks in werking treedt. Dit leidde al tot oorlogstaal van oud-president Morsi die in 2013 riep dat ‘alleen Egyptisch bloed het alternatief is, wanneer de Nijl met één druppel water wordt verminderd’.

De loop van de Nijl
De Nijl ontspringt als de Witte Nijl in het Victoriameer, ten zuiden van Uganda, en als de Blauwe Nijl in het Tanameer in de Ethiopische hoogvlakte. De Witte en de Blauwe Nijl ontmoeten elkaar in Khartoum, de hoofdstad van Sudan, om vervolgens als ‘de Nijl’ heel Egypte te doorkruisen. In het noorden van Egypte mondt de rivier uit in een ruime delta waar ze het water aan de Middellandse zee schenkt.

De rivier is meer dan vijfduizend kilometer lang en behoort daarmee tot de langste rivieren van de wereld. The Grand Ethiopian Renaissance Dam komt in de Blauwe Nijl te liggen, in de provincie Benishangul-Gumuz. Dat is zo’n vijftien kilometer ten oosten van de grens met Sudan.

De loop van de Nijl. De rode stip geeft de locatie van *The Grand Renaissance Dam* aan.

Warner houdt zich al sinds de jaren negentig bezig met conflicten rondom water. In het verleden was water al vaak een heikel punt tussen staten. Spanningen zijn onder andere tussen Turkije en Syrië al eens hoog opgelopen. Maar volgens Warner is het niet zo dat water een veelvoorkomende oorzaak van oorlog is. “Water is nog nooit écht een reden geweest om een oorlog te starten. Vaker is er sprake van historische rivaliteit tussen landen die zich uit in claims op bepaalde grondgebieden.”

“Egypte is altijd de meest invloedrijke staat geweest in het gebied rondom de Nijl”, vertelt Warner. Aan het begin van de twintigste eeuw was Egypte een kolonie van Engeland. Uit die tijd stammen verdragen die bepaalden dat het water dat door de Nijl stroomde eigendom van de Egyptenaren was. “Geen druppel mochten bovenstroomse staten aan de Nijl onttrekken, zonder toestemming van Egypte”, aldus Warner. Ethiopië en andere bovenstroomse landen hebben dit altijd oneerlijk gevonden. Het water van de grensoverschrijdende Nijl hoort niet het bezit van slechts een land te zijn. De toenmalige Egyptische militaire hegemonie maakte Ethiopische tegenspraak echter onmogelijk.

“Dat is nu anders. Ethiopië was op economisch en politiek gebied een dwerg, maar ontwikkelt zich nu razendsnel”, vertelt Warner. Egypte heeft nog steeds een buitengewoon sterk leger, maar wil geen oorlog met Ethiopië riskeren. Bovendien wordt Ethiopië op economisch gebied gesteund door China. “Daar wil Egypte al helemaal geen problemen mee”, aldus Warner.

The Grand Renaissance Dam zal volgens Warner geen reden voor oorlog zijn. Maar de angst van de Egyptenaren is voorstelbaar. De Blauwe Nijl, waar de dam in komt te liggen, zorgt voor tachtig procent van de totale waterstroom in de Nijl. Door het droge klimaat van Egypte draagt het land zelf nauwelijks bij aan de waterstroom van de rivier. Met de dam heeft Ethiopië dus een grote troef in handen om invloed uit te oefenen op de watervoorziening in Egypte.

Irrigatie en stroomvoorziening

De vraag is dus in hoeverre die angst reëel is. Als The Grand Ethiopian Renaissance Dam over enkele jaren in werking treedt, stroomt er dan daadwerkelijk minder water door de Egyptische Nijl?

De Nijl in de Egyptische hoofdstad Caïro.
Wikimedia Commons, Raduasandei via CC0

“Ethiopië verkoopt de dam vooral als een stroomvoorzieningsproject”, zegt Warner. Het land kampt met chronische tekorten aan stroom. “Als Ethiopië de dam puur gebruikt voor elektriciteit, dan onttrekken ze tijdelijk water aan de Nijl. Dat stroomt dus weer terug.” Maar de Egyptenaren zijn bang dat de Ethiopiërs ook irrigatie gaan bedrijven. In dat geval wordt er water onttrokken, waarvan een deel weer vervuild terug de Nijl in stroomt. Bovendien gaat een groot deel van het water bij irrigatie verloren door verdamping en inefficiënte technieken. Ook het reservoir zorgt voor angsten, aangezien zo’n bak water voor een deel wel wil verdampen. Dat water zou anders door de Egyptische Nijl stromen.

“Vroeger opereerde Ethiopië een stuk omzichtiger als het ging om irrigatieprojecten”, vertelt Warner. “Met de steun van China is Ethiopië nu een stuk zekerder en gaan ze steeds openlijker irrigeren.” Al is het de vraag of dat werkelijk gaat gebeuren. Een eerder gebouwde dam op de Tekezé-rivier zou honderdduizend mensen voorzien van irrigatie-en visteeltwater. “Maar daar is tot dusver nog weinig van terecht gekomen”, aldus Warner.

De Blauwe Nijl watervallen ten zuidoosten van het Tanameer in Ethiopië.
Flickr.com, A. Davey

Toenadering

Om duidelijkheid en onderlinge stabiliteit te scheppen, zochten de drie grootste spelers (Egypte, Sudan en Ethiopië) in maart 2015 toenadering tot elkaar. Afgesproken werd dat de drie landen elkaar voortaan raadplegen over het Nijlwater. Ze besloten dat het Franse ingenieursbedrijf BRL en het Delftse kennisinstituut Deltares een studie zouden doen naar de impact van de dam op het watervoorzieningsniveau.

Egypte hoopt met de impactstudie nog enige invloed op de dam uit te kunnen oefenen. Zo willen ze bijvoorbeeld dat het stuwmeer niet al te snel gevuld wordt, zodat de stroom in de Nijl voldoende blijft. Dat de dam er echter komt, is duidelijk en alle drie de landen zijn zich daar bewust van. De studie lijkt dan ook vooral een begin om de betrekkingen tussen Egypte en bovenstroomse landen te verbeteren.

Controversieel project

Dat The Grand Ethiopian Renaissance Dam een zeer politiek complex en controversieel project blijft, bleek vorige week toen Deltares bekend maakte dat het zich terugtrok uit de impactstudie. Volgens een woordvoerder van Deltares zijn er onvoldoende garanties om een kwalitatief goed en onafhankelijk onderzoek uit te kunnen voeren. “We kregen het gevoel dat we een onderaannemer van BRL werden en dus hebben we ons uiteindelijk teruggetrokken.”

Het verhaal krijgt zo een nieuw staartje en de Egyptische minister van Irrigatie Hossam Moghazi gaf in The Cairo Post al aan bezorgd te zijn over het feit dat er geen overeenstemming was.

De gedachte dat men straks bovenstrooms aan de kraan van de Nijl kan draaien, zal lastig zijn voor de Egyptenaren. Een regeling waarin alleen zij (en Sudan) recht hebben op water uit de Nijl, is echter ook niet meer van deze tijd. Tot een oorlog zal het niet snel komen, maar het schaarse water zal een discussiepunt blijven.