Column over de traditie rond Zwarte Piet en de huidige pietendiscussie

“Racist!” “Ga lekker terug naar je eigen land!” Hoort wie klopt daar kinderen, het gezelligste feest van het jaar staat weer voor de deur. De verhitte discussie over Zwarte Piet is volop aan de gang. Dit heeft echter weinig meer met geschiedenis of culturele identiteit te maken: Piet is zijn hele, korte, bestaan namelijk al aan verandering onderhevig.

10 november 2015

Wat is er gebeurd dat we in Nederland met elkaar overhoop liggen om een verzonnen figuur? Ik zag zelf ook weinig kwaads in Zwarte Piet, maar mijn beeld is aan het wankelen gebracht door de verhalen van kinderen met slechte herinneringen aan dit mooie feest.

Dus even los van de schreeuwende volwassen: waarom vieren we een kinderfeest waarbij een gedeelte van de kinderen zich verdrietig en gekwetst voelen? Wordt het geen tijd om iedereen blij te maken en Piet het sprookjesachtige uiterlijk te geven dat hij verdient?

Dit redactioneel weerspiegelt de mening of visie van de redacteur. Hoewel wetenschappelijk onderbouwd en beargumenteerd, is het een persoonlijke mening en geen wetenschappelijk feit. Ben je het (niet) eens met de auteur? Geef dan vooral ook een reactie hieronder.

Het zwart uit Zwarte Piet

Zwarte Piet was voor mij altijd gewoon Zwarte Piet. Logisch, ik ben blank en opgegroeid in een overwegend blank dorp. Maar als ik nu naar Piet kijk zie ik het onvermijdelijke: zeker met bruine schmink lijkt Zwarte Piet toch echt heel erg op een negroïde man.

Hoe makkelijk is het om iemand weg te zetten als zeikerd als hij boos wordt om een geintje of een vergelijking met een sprookjesfiguur? En ook al is Piet niet meer onderdanig, dom en met Surinaams accent, als het kinderen kwetst gaat zwarte of bruine schmink (herkenbaarheid) zijn doel voorbij.

Sinterklaas is een en al nostalgie dus logisch dat veel Nederlanders niet willen dat dit verdwijnt. Maar dat hoeft ook helemaal niet. Er is er geen kind dat Zwarte Pieten leuk vindt omdat ze zwart zijn. Het zijn juist de specifieke karaktertrekken en eigenschappen die de Pieten leuk en herkenbaar maken. De namen van deze Pieten zeggen genoeg en hebben het zwart uit Zwarte Piet verdrongen. Wegwijspiet, Muziekpiet, Coole Piet en de hilarisch hysterische Pietje Paniek.

Wat zegt de wetenschap?

Het Sinterklaasfeest gaat al eeuwen mee, maar de rol en het uiterlijk van de Sint zijn vaak veranderd. Sinterklaas en Zwarte Piet zoals wij ze kennen zijn een product van de negentiende eeuw, een periode waarin de nationale geschiedenis erg belangrijk werd. Historici speculeerden toen heel wat af over gezamenlijke wortels en voorouders. Hun aanname dat Zwarte Piet afstamt van de raven van Wodan of andere Germaanse goden is onzin, maar wordt nog steeds aangehaald.

Over het ontstaan van Zwarte Piet als knecht van de Sint weten wetenschappers weinig met zekerheid, zodat voor- en tegenstanders van Piet elkaar om de oren slaan met verschillende interpretaties van de feiten. Publicist Frits Booy – tevens lid van de Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité – benadrukt dat het uiterlijk van Piet tot aan de Tweede Wereldoorlog continu veranderde, maar dat de knecht van de Sint nergens werd afgebeeld als een slaaf.

Maar er is zeker ook tegengeluid: kunsthistoricus Elmer Kolfin (Universiteit van Amsterdam) beargumenteerde dat de zwarte pages of kindslaven op schilderijen uit de zeventiende eeuw wel degelijk gelijkenissen tonen met onze Zwarte Piet. John Helsloot (Onderzoeker Feest en ritueel, Meertens Instituut) heeft veel onderzoek gedaan naar Zwarte Piet en noemt de knecht van de Sint van origine racistisch.

In de negentiende eeuw was er niets vreemds aan een blanke Sint met een donkere knecht. Maar met een land dat steeds gekleurder werd, begon het hier en daar toch een beetje ongemakkelijk te voelen. Het eerste protest kwam in de jaren zestig uit linkse, blanke hoek maar had weinig effect.

Grootschalige actie volgde pas in 1993 toen Amsterdam gekleurde Pieten inzette bij zijn intocht. Ondanks dat de meerderheid van de ondervraagde toeschouwers dit een goed initiatief vond (Volkskrant, 4 december 1993), heeft deze trend weinig navolging gekregen. Volgens John Helsloot is de voornaamste reden hiervoor de toen stijgende populariteit van Kerstmis. Sinterklaas vieren was uit en steeds meer mensen vervingen in die jaren de Sint voor kerst met cadeautjes.

Het nieuwe nationalisme

Twintig jaar later, na 9/11 met het daarbij horende wij-tegen-zij-denken, de angst voor de islam en de populariteit van Geert Wilders, omarmen we massaal onze tradities. De Sint vinden we typisch Nederlands en de goedheiligman is populairder dan ooit. Voor- en tegenstanders van Zwarte Piet verschuilen zich nu achter eigen interpretaties van de onvolledige geschiedenis van het Sinterklaasfeest en de hakken staan grimmig in het zand. Maar of Schenkman nu wel of niet racistische ideeën had, Zwarte Piet is wel gecreëerd in een periode die naar de huidige maatstaven vol racistische ideeën, overtuigingen en wetten zat.

Een piet en sinterklaas poseren samen voor de camera. — Sinterklaas (Bram van der Vlugt) en de hoofd-Piet (Michiel Kerbosch). De belangrijke rol van de media en de overdosis aan reclamemateriaal met Sinterklaas en Zwarte Piet heeft er voor gezorgd dat we allemaal hetzelfde beeld hebben van de goedheiligman en zijn helpers.ANP, Kippa

Tradities schikken zich naar de tijd waarin we leven. Wat in de negentiende eeuw nog volstrekt normaal en acceptabel was (dierenmishandeling voor de lol, slavernij of antisemitisme), bezorgt ons nu het schaamrood op de kaken. Sinds de eerste tekeningen in Schenkmans boeken is Piet veel veranderd. Van een bescheiden knecht op de achtergrond transformeerde hij in een straffende opvoeder die stoute kinderen schrik aanjoeg met zak en roe. In de jaren zestig was dit opvoedkundig niet langer acceptabel en veranderde Piet in een kindvriendelijke grappenmaker. Vandaag de dag is Piet de onmisbare rechterhand van een enigszins hulpbehoevende oude baas, dus het zijn geen domme jongens en meisjes, die Pieten…

Het enige wat nu nog dwars zit is Piets uiterlijk. Zijn outfit is niet alleen de kleding van een donkere page maar geïnspireerd op kleding uit de zestiende eeuw. Daar is zonder donker kleurtje weinig mis mee. Zwarte Piet is dus vooral in zijn huidige kleur niet langer houdbaar. Is dat erg? Is dat verloochening van de Nederlandse cultuur? Nee, sterker nog, het is misplaatst om Zwarte Piet als een eeuwenoude Nederlandse traditie te zien. Hij is in de negentiende eeuw verzonnen en is door de jaren heen meerdere malen van uiterlijk en innerlijk veranderd. Het is gewoon opnieuw tijd voor een make over .

Bronnen

Frits Booy, Het verhaal van Zwarte Piet. Geschiedenis en betekenis. (Bijlage bij Immaterieel Erfgoed, 2014)
John Helsloot, ‘Strijd om Zwarte Piet’, in: Isabel Hoving e.a., Veranderingen van het alledaagse 1950-2000 ((Den Haag, 2005)
Elmer Kolfin, onder andere in de Volkskrant (23 oktober 2013)