Bestaat vrije wil? onder andere Daniel Dennett, Dick Swaab en Victor Lamme discussieren erover

Hebben wij mensen een vrije wil of is alles wat wij doen voorbestemd? Sommige wetenschappers stellen dat op hersenscans zichtbaar is dat beslissingen worden genomen voordat we ons dat bewust zijn. Als dat klopt, zijn we dan wel verantwoordelijk voor ons gedrag? Eerste artikel in een korte serie over de vraag of de vrije wil bestaat.

2 februari 2016

“Ons brein bepaalt wat we doen. Onze gedachten, meningen en intenties hobbelen daar achteraan”, meent neurowetenschapper Victor Lamme van de Universiteit van Amsterdam. “Daarom zijn wij makkelijk te manipuleren en weet een hersenscan beter wat we willen dan dat we dat zelf weten.”

Lamme, auteur van de bestseller De vrije wil bestaat niet en mededirecteur van neuromarketingbureau Neurensics, heeft er weinig twijfels over en hij zal zijn ideeën verdedigen op 11 maart tijdens een congres geheel gewijd aan de vraag of we ‘knecht zijn van ons brein of meester over ons gedrag’. Of hebben we wel een vrije wil, maar is die niet van ons, zoals de hooggeleerde Nijmeegse wiskundige en boeddhist Henk Barendregt in 2011 zo mooi paradoxaal zei in het Human-televisieprogramma Profiel.

Bestaat de vrije wil?

Een serie van drie artikelen op Kennislink over de intrigerende vraag: Bestaat de vrije wil?. 'Natuurlijk', is wellicht je eerste gedachte, maar wetenschappers als Victor Lamme stellen dat "Ons brein bepaalt wat we doen, en dat onze gedachten daar achteraan hobbelen.” Daniel Dennett vindt dat weer een bizar idee: "Belachelijk slecht onderbouwd!" Psycholoog Vittorio Busato vraagt zich af of we "ooit zeker zullen weten of we een vrije wil hebben of niet":https://www.nemokennislink.nl/publicaties/ik-heb-geen-vrije-wil-nietes-die-heb-je-wel.

Dick Swaab: 'Vrije wil bestaat niet!'

“Wij hebben het idee dat wij vrij zijn, dat wij alles kunnen beslissen, en dat is natuurlijk niet zo.” Dick Swaab gelooft niet in de vrije wil en wil dat graag beargumenteren tegenover Daniel Dennett. Lees hier "Swaabs kant van het verhaal":https://www.nemokennislink.nl/publicaties/zo-werkt-ons-brein-nu-eenmaal in een bewerkt interview uit het magazine _Psyche & Brein_.

Dick Swaab lacht naar de camera. — Una Projectmanagement

Daniel Dennett: "De vrije wil bestaat!"

“Geen vrije wil? Bizar! Belachelijk slecht onderbouwd! Denkfouten die je bij een student zou verwachten… Jullie hebben Dick Swaab en Victor Lamme. Ze komen voor in mijn schurkengalerij van wetenschappers die ernaast zitten.” De Amerikaanse filosoof Daniel Dennett windt er geen doekjes om. Hij vindt het absurd dat je kunt denken dat er geen vrije wil is. Lees "hier Dennett's kant van het verhaal":https://www.nemokennislink.nl/publicaties/de-vrije-wil-natuurlijk-bestaat-die in een bewerkt interview uit het vaktijdschrift _De psycholoog_.

Neurowetenschappers, psychologen en filosofen zullen in Haarlem in debat gaan en het hoogstwaarschijnlijk niet eens worden. Belangrijkste pleitbezorger voor de vrije wil op deze dag is de filosoof Daniel Dennett, professor aan Tufts University in Medford, Massachusetts in de Verenigde Staten, in ons land bekend sinds de uitzendingen van de VPRO-serie Een Schitterend ongeluk en schrijver van Het bewustzijn verklaard. Iemand die eigenlijk mensen die niet geloven in vrije wil niet serieus wenst te nemen.

Irrationele wezens

Volgens professor Lamme bepaalt ons brein wat we doen en weet een hersenscan beter wat we willen (bijvoorbeeld iets kopen) dan we dat zelf weten. “Ons gedrag en de keuzes die wij maken zijn een optelsom van vooral onbewuste drijfveren en emoties. Wij denken weliswaar dat we zelf bepalen wat we doen, maar niets is minder waar. Wij zijn irrationele wezens, gedreven door onbewuste drijfveren en motieven, die ongemerkt worden gemanipuleerd door de wereld om ons heen.”

Een kleurenfoto van neurowetenschapper Victor Lamme — Hersenwetenschapper Victor Lamme:‘Een hersenscan weet beter wat we willen kopen dan wij zelf.’
Una Projectmanagement

De opvatting van hersenwetenschapper Dick Swaab, emeritus-hoogleraar neurobiologie aan de UvA over onze vrije wil komt sterk overeen met die van Lamme. Volgens Swaab, auteur van Wij zijn ons brein, houdt het begrip vrije wil in dat je onder precies dezelfde omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken.

“Er bestaat geen twijfel over dat wij het gevoel hebben ons gedrag weloverwogen te sturen”, zegt Swaab. “Uit de wijze waarop onze hersenen zich ontwikkelen en de manier waarop wij onze beslissingen nemen, blijkt dit gevoel echter slechts een plezierige illusie te zijn. Het gevoel van vrije wil ontstaat doordat onze rechter hersenhelft onbewust een beslissing neemt en de linker hemisfeer, achteraf, een al dan niet logisch verhaaltje maakt over de vraag waarom we dit besluit hebben genomen.’

Toerekeningsvatbaar

Lamme en Swaab zijn hersenwetenschappers. In het debat wordt niet zelden over het hoofd gezien dat de vrije wil een begrip uit de filosofie is, zegt Hjalmar van Marle, hoogleraar forensische psychiatrie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ook als psychotherapeut verbonden aan de forensische polikliniek Het Dok in Rotterdam.

De vrije wil is volgens Van Marle geen hersenfunctie die met empirische middelen of gedragsdeskundig onderzoek zichtbaar gemaakt kan worden. “Wat deskundigen via medische diagnostiek kunnen bepalen, zijn functiestoornissen in het brein. Maar hoe ‘de wil’ door enige stoornis beperkt zou worden, valt niet te achterhalen. De ‘vrije wil’ is geen begrip uit het bio-psychosociale domein, maar uit dat van de filosofie, en het zal dus met andere middelen onderzocht moeten worden.”

Dat betekent ook dat zijn eigen vakgebied, het psychiatrisch en (neuro)psychologisch onderzoek, geen uitsluitsel kan geven over een ‘vrije wil’, meent Van Marle. “Zelfs niet wanneer het zozeer op het handelen is gericht als in de forensische psychiatrie.” Het incidentele karakter van een delict en het onduidelijke verband met psychisch disfunctioneren maken dat het juridische begrip ‘toerekenbaarheid voor een bepaalde daad’ of ‘toerekeningsvatbaarheid’ niet ingevuld kan worden door gedragsdeskundigen. “Het is een normatief oordeel door de rechter.”

Als de ‘vrije wil’ geen anatomische of fysiologische plaats in het brein heeft, dan valt er ook niets aan te onderzoeken, benadrukt Van Marle. “Een filosofisch begrip is niet iets wat gediagnosticeerd kan worden, laat staan de mate van vrijheid ervan.’

Goed geïnformeerd

Volgens de Amerikaanse filosoof Dennett is vrije wil prima te verdedigen. “Natuurlijk bestaat de vrije wil.” Het idee dat vrije wil alleen een illusie is, vind hij al helemaal een veel te simpele voorstelling. “Lamme en Swaab hebben het over de afwezigheid van oorzaak en gevolg van een beslissing. Ze menen dat onze acties en beslissingen niet het gevolg zijn van onze intenties, maar al ver van tevoren te voorspellen zijn. Maar zou je dingen kunnen beslissen terwijl al je zintuigen worden geblokkeerd, zodat je niet weet wat er om je heen gebeurt? Mensen willen geïnformeerd kunnen beslissen.”

Een kleurenportret van filosoof Daniel Dennett. — Bewustzijnsfilosoof Daniel Dennett: “Dat we informatie nodig hebben om een beslissing te nemen, wil niet zeggen dat we niet zelf beslissen.”Una Projectmanagement

Dat je beslissingen dus veroorzaakt worden door de informatie die je krijgt, is volgens Dennett niet erg en niet in tegenspraak met vrije wil. “Je wilt toch worden geïnformeerd door de wereld, zodat de keuzes die je maakt, het beste aansluiten bij je doelen en projecten? Als dat geen vrije wil is…”