Naar de content

In de voetsporen van Hannibals olifanten

Week van de Klassieken met thema ‘Reizen in de oudheid’

Het schilderij 'Hannibal trekt de Alpen over op een olifant' door de Franse schilder Nicolas Poussin. Het barok schilderij laat Hannibal op een olifant zien die samen met zijn manschappen de Alpen oversteekt.
Het schilderij 'Hannibal trekt de Alpen over op een olifant' door de Franse schilder Nicolas Poussin. Het barok schilderij laat Hannibal op een olifant zien die samen met zijn manschappen de Alpen oversteekt.
wiki commons

Waar trok Hannibal de Alpen over? Deze vraag houdt de gemoederen al eeuwenlang bezig. Onderzoekers denken nieuw bewijs te hebben gevonden voor de overtocht via Col de la Traversette. De grote hoeveelheid aangetroffen paardenpoep uit de tijd van Hannibal zou kunnen wijzen op de aanwezigheid van zijn beroemde leger met olifanten.

Een van de meest tot de verbeelding sprekende verhalen uit de oudheid is de tocht van de Carthaagse generaal Hannibal Barkas over de Alpen. Tijdens de Tweede Punische Oorlog (218-201 v. Chr) tussen de machtige steden Chartago (gelegen bij het huidige Tunis in Tunesië) en Rome wilde Hannibal vanaf het Iberisch schiereiland via de Alpen Italië binnentrekken. Tientallen olifanten vormden een onderdeel van zijn enorme leger tijdens deze veldtocht. Deze olifanten werden gebruikt om vijandelijke rangen te breken en soldaten te vermorzelen.

Het schilderij 'Hannibal trekt de Alpen over op een olifant' door de Franse schilder Nicolas Poussin. Het barok schilderij laat Hannibal op een olifant zien die samen met zijn manschappen de Alpen oversteekt.

Hannibal trekt de Alpen over op een olifant, Nicolas Poussin (1594–1665)

wiki commons

De aanwezigheid van deze enorme beesten moet een enorme indruk hebben gemaakt in Europa en heeft ervoor gezorgd dat deze tocht zo beroemd is geworden. Helaas voor de olifanten was het wel snel duidelijk dat de ijskoude Alpen niet tot hun natuurlijke habitat behoorden. Velen van hen overleefden de barre tocht niet.

Fossiele mest

De Romeinse Titus Livius en de Griekse Polybios (203 v. Chr. – 120 v.Chr.) hebben deze tocht beschreven. Hun omschrijving van de te passeren pas zou op de Franse Col de la Traversette (2580 meter boven zeeniveau) kunnen slaan, denken sommige wetenschappers. De eerste die deze pas noemde als locatie van overtocht was evolutiebioloog Gavin de Beer (1899 – 1972) in de jaren vijftig, maar vanwege gebrek aan bewijs en de hoogte van de pas had hij weinig medestanders.

Een groep mensen die in de bergen aan het graven zijn. Ze onderzoeken poep.

Sedimentenonderzoek bij de Col de la Traversette

Queen's University Belfast

Hier lijkt nu verandering in te zijn gekomen. Een internationaal team van wetenschappers, onder leiding van Professor Bill Mahaney (York University, Toronto) heeft nu aangetoond dat er in de buurt van Col de la Traversette buitenproportioneel veel paardenpoep ligt. Deze mest blijkt na koolstofdatering (C-14) rond 218 v Chr. uitgepoept te zijn. Aangezien er duizenden paarden en muilezels met Hannibal meeliepen volgens de historische bronnen, zou dit kunnen wijzen op zijn leger.

Is dit onomstotelijk bewijs voor de aanwezigheid van Hannibal en zijn leger? Dr. Barbara Gravendeel, evolutiebioloog bij Naturalis Biodiversity Center en lector bij Hogeschool Leiden, zwakt dit af. “De onderzoekers suggereren dat het leger van Hannibal via de Col de la Traversette de Alpen is overgestoken. Zij baseren dit op de overlevering die zegt dat dit leger uit 30.000 soldaten, 15.000 paarden en muilezels en enige tientallen ‘krijgsolifanten’ bestond: dit zou de grote hoeveelheid fossiele mest in deze aardlagen kunnen verklaren. Door analyse van zogenaamde controlemonsters uit de omgeving kan bovendien worden uitgesloten dat het om moderne mest gaat. Zoals afkomstig van de nog steeds in het gebied voorkomende alpenmarmot, gems en steenbok.”

Poep onderzoeken

De onderzoekers hebben gebruikgemaakt van chemische biomarkers, indicatoren voor een bepaalde biologische toestand, voor het identificeren van paardenmest bij opgravingen. Gravendeel: “Dit is een gevalideerde methode. Ook de door hen uitgevoerde DNA-analyse van microben in fossiele mest is in opmars. Misschien is het wel goed om op te merken dat die microben 2000 jaar na dato echt morsdood zijn. We kunnen aan de hand van de DNA-resten in het sediment alleen concluderen dat 2000 jaar geleden op deze plaats kortstondig heel veel paardenmest met bijbehorende bacteriën aanwezig was. De auteurs moeten nu nog DNA-analyses uitvoeren om bijvoorbeeld de geografische herkomst van de paardenmest te bepalen.”

Een houten routebord aan de zijkant van een rotsachtige berg.

Col de la Traversette

wiki commons

Het onderzoek is om meer redenen niet compleet. Want waar zijn de olifanten in dit verhaal? Gravendeel: “Persoonlijk zou ik adviseren om te kijken of er misschien nog DNA-sporen van olifantenmest te vinden zijn. Wij doen deze analyses zelf ook om de producent van fossiele drollen te achterhalen. Vind je DNA-resten van olifant tussen de fossiele mest, dan weet je 100% zeker dat het het leger van Hannibal hier langsgekomen is. De kans daarop is echter klein, want volgens de historische bronnen overleefden de meeste olifanten de barre tocht door de Alpen niet.”

Olifantenresten?

Meerdere lezers reageerden met de vraag waar dan toch die botten van de gestorven olifanten zijn gebleven. Professor Harald Stadler, Gletsjerarcheoloog aan de Universiteit van Innsbrück, doet al jarenlang onderzoek in de Alpen en hoopt ooit nog eens een olifantenbot te vinden als bewijsmateriaal. Helaas is er tot nu toe nergens in de Alpen iets naar boven gekomen, voor zover hij weet. Maar smeltende gletsjers geven steeds meer geheimen prijs, dus wie weet…

h2. Bronnen

- Nieuwsbericht Queens’s University Belfast 4 april 2016
- Mahaney et al, Biostratigraphic evidence relating to the age-old question of Hannibal’s invasion of Italy, II: Chemical bopmarkers and microbial signature, in: Archaeometry, 16 MAR 2016

- Livius AUC XXI, 32 – 38, Hannibal trekt over Alpen

ReactiesReageer