Stedelijk afval in Afrikaanse landbouw

Kunstmest of organische bemesting? Voor- en tegenstanders kunnen er eindeloos over bakkeleien. Die luxe kan Afrika zich niet permitteren. Door de snel afnemende bodemvruchtbaarheid loopt de voedselvoorziening gevaar. Wageningse bodemonderzoekers pleiten voor een nieuwe benadering: “Breng compost en mest van stedelijke gebieden naar het platteland.”

22 mei 2015

Na het brouwen van bier resteert een flinke berg zogenaamd bierborstel. Organisch afval, vol voedingsstoffen. “We overleggen nu met de Heineken-brouwerij in Ethiopië”, zegt Christy van Beek van onderzoeksinstituut Alterra, “of lokale boeren daarvan kunnen profiteren.” In Afrika is meer van dit soort afval. Snoeiafval van rozenkwekers, mest van grote kippenboerderijen, huishoudelijk groente- en fruitafval en bijvoorbeeld rioolwater. Vaak wordt het gedumpt of verbrand. Maar na compostering is dit soort organisch afval prima geschikt als mest.

Afnemende bodemvruchtbaarheid

Een paar jaar terug trok Geert Westenbrink, landbouwadviseur van de Nederlandse ambassade in Ethiopië, aan de bel. Het gaat niet goed met de bodem in Afrika, zag hij. En de meeste Afrikaanse boeren hebben weinig aan het onderzoek naar de oorzaken ervan. Ook voor een aantal Nederlandse bedrijven is de afnemende bodemvruchtbaarheid een probleem. Zij investeren in de Afrikaanse landbouw, en hebben dus ook belang bij vruchtbare bodems.

Na Westenbrinks oproep vroeg de Nederlandse overheid aan het Wageningse Alterra om te zoeken naar een succesvollere aanpak om de Afrikaanse bodem vruchtbaarder te maken. Dat leidde tot het Fertile Grounds Initiative, dat onlangs van start ging. Van Beek coördineert het initiatief. “De conclusie van ons onderzoek”, zegt ze, “is dat we veel meer moeten nadenken over manieren om de benodigde voeding voor de bodem bij de boeren te krijgen.” En dus wordt de komende tijd in Ethiopië, Burundi en Uganda onderzocht hoe dat het beste kan.

Gebrek aan voorlichting

Het probleem is het gebrek aan bemesting. Cacao, koffie, thee en andere gewassen onttrekken voedingsstoffen aan de bodem, verdwijnen vervolgens naar de steden of naar het buitenland, en de bodem blijft berooid achter. Met kunstmestgebruik loopt Afrika ver achter: 10 kilogram gemiddeld per hectare, tegen 98 in Azië en 120 in westerse landen. En het merendeel daarvan wordt gebruikt door grote boerenbedrijven, niet door de miljoenen kleine boeren die de ruggengraat van de Afrikaanse landbouw vormen. Dat gaat ten koste van de bodemvruchtbaarheid.

Twee derde van alle vruchtbare grond in Afrika is zo beschadigd dat goede voedselproductie niet mogelijk is, constateerde in 2014 een groep Afrikaanse en Europese wetenschappers (het zogenoemde Montpellier Panel). En dat in een continent waar de bevolking de komende decennia naar verwachting zal verdubbelen.

Voor veel kleine boeren is kunstmest gewoon te duur. En compost is in hun omgeving vaak niet beschikbaar. Voor een deel is het ook gebrek aan kennis. Boeren weten vaak niet goed welke specifieke voedingsstoffen hun akker nodig heeft om tot betere opbrengsten te komen. Of dat de teelt van bepaalde planten (bijvoorbeeld vlinderbloemigen, zoals peulvruchten) helpt de bodemvruchtbaarheid te verbeteren. Goede landbouwvoorlichting door de overheid zou een hoop schelen, maar in veel landen ontbreekt dat.

De uitputting van Afrikaanse bodems is ook ons probleem, stelt Van Beek. Naast traditionele exportgewassen als cacao, koffie en thee zitten ook andere agrarische producten in de lift. Sperzieboontjes en mango’s zijn deels bestemd voor de Afrikaanse steden, maar ook steeds meer voor de Nederlandse markt. Van Beek: “Ook dat draagt bij aan een tekort aan voedingsstoffen op de akkers, en leidt tot mislukte oogsten.”

Een boerin bemest haar maïsplanten in een veld. — Boerin bemest haar maïsplanten. Kunstmest is duur in Afrika. Veel boeren kunnen zich hoogstens kleine hoeveelheden veroorloven.
Cimmyt

Onderdeel van de nieuwe benadering is boeren te helpen de ideale bemestingsmix voor hun akker te bepalen. Daarvoor ontwikkelt Alterra nu de Soil Fertility Kit. Dat is een gebruiksvriendelijk digitaal programma waarin boeren zelf gegevens kunnen invoeren over de gebruikte bemesting, de zuurgraad van de bodem en de gewassen die zij willen verbouwen. Als ze tenminste stroom en een computer hebben. “Maar”, zegt onderzoeker Tomek de Ponti, “het kan ook de laptop van de lokale landbouwvoorlichter zijn.” Het programma vult de gegevens van de boer aan met beschikbare data van onderzoeksinstituten, zoals over de regionale bodemgesteldheid en klimaatverandering. Daar rolt vervolgens een bemestingsadvies uit. Desgewenst krijgen de boeren begeleiding bij de uitvoering daarvan.

Slimme combinaties

Na het bepalen van de benodigde bemesting is de volgende stap te onderzoeken wat er lokaal beschikbaar is. Christy van Beek: “In afgelegen regio’s heeft de boer hoogstens zelf een composthoop. Verder is er in de wijde omgeving niets. Maar in gebieden met meer economische activiteit zijn ook meer agrarische reststoffen beschikbaar. Ons idee is om vraag en aanbod bij elkaar te brengen.” In de drie landen waar het programma zich nu op richt zijn werkgroepen opgezet met daarin de overheid, landbouwinstituten en boerenorganisaties (als die er zijn), maar ook kunstmestfabrikanten en composteerders. Zij zoeken samen uit wat de beste manier is om lokaal beschikbare reststoffen en kunstmest bij de boeren te krijgen, en gaan dat vervolgens organiseren.

Schematische weergave van afval- en meststromen
WUR

Oogst verdrievoudigd

Er is niet één aanpak die overal in Afrika werkt, benadrukt Van Beek. “Het gaat om lokaal toepasbare, slimme combinaties. Met kunstmest geef je de bodem een directe oppepper. De juiste hoeveelheid bepaal je per gewas en per bodemsoort. Met compost maak je de bodem ook op langere termijn gezond.”

Bij een testprogramma in Ethiopië lukte het om met veredeld zaaizaad en gericht bemestingsadvies de oogst te verdrievoudigen. Van Beek: “Met betaalbare compost, mest en kennis van andere manieren om de bodem te verbeteren kunnen Afrikaanse boeren en boerinnen nog veel betere resultaten boeken.”

link