Wat maakt een leider een leider?

“De mens is van nature een volger, maar volgers bepalen wie de leiders zijn”. Mark van Vugt, professor evolutionaire psychologie, is geïnteresseerd in de vraag wat een leider een leider maakt. Door het leiderschap te bekijken vanuit een evolutionair perspectief confronteert Van Vugt ons met de manier waarop we onze leiders kiezen. Het begrijpen van de evolutionaire mechanismen achter leiderschap helpt ons in de toekomst verkeerde combinaties tussen leiders en volgers te voorkomen.

19 december 2014

De Amerikaanse president Obama speelt een hoofdrol als leider.
Wikimedia Commons, Marc Nozell via CC BY 2.0

Leiderschap speelt een belangrijke rol in onze samenleving. Bij belangrijke zaken als de Amerikaanse verkiezingen, de klimaatcrisis en de militaire reactie tegen ISIS spelen leiders een hoofdrol. Ook in het dierenrijk hebben sociale groepen een leider. Maar hoe is leiderschap gedurende de evolutie ontstaan en wat is de functie ervan? Op het symposium Monkey Business van 19 december in Utrecht vertelt Van Vugt ons over leiderschap vanuit een evolutionair perspectief.

De vier gedragsvragen

Van Vugt begint zijn praatje met de vier vragen die de beroemde Nederlandse gedragsbioloog Nikolaas Tinbergen ooit opstelde om een bepaald gedrag te verklaren. Deze vragen gaan in op de functie, geschiedenis, ontwikkeling en het mechanisme van een gedrag. “Deze vragen kun je ook toepassen op het ontstaan van leiderschap”, vertelt van Vugt.

De 4 vragen van Tinbergen

Nikolaas Tinbergen (1907-1988) onderzocht het gedrag van dieren. Hij stelde de ‘vier vragen van Tinbergen’ op die de huidige gedragsbiologen gebruiken als basis voor het onderzoek.

Als voorbeeld nemen we het gedrag ‘stoppen voor een rood stoplicht’:
1. Functie: Voorkomen van botsingen
2. Evolutie: In de loop der evolutie ontwikkelde rood zich als sterke signaalkleur, waardoor een sterke gedragsrespons ontstaat.
3. Ontwikkeling: Je leert al vroeg dat rood stoppen betekent en hoe je remt tijdens de rijlessen, zodat je goed leert rijden.
4. Mechanisme: Je ziet rood licht, hersenen koppelen dit licht uit eerdere ervaringen en sturen signalen naar het rechterbeen zodat je remt.
Bron: Wageningen UR

1. Functie

De mens is een soort die in een maatschappij, oftewel in een sociale groep, leeft. Volgens Van Vugt heeft een groep coördinatie nodig en dat kan alleen met een leider. Maar let wel: het zijn de volgers die hun leiders kiezen. Het leiderschap en de volgers zorgen er dus voor dat de groep bij elkaar blijft. Zo zorgt leiderschap voor bescherming van de groepsleden en stabiliteit in de groep.

Volgers kiezen hun leider op basis van eigenschappen die zij op dat moment missen. “Ik noem dit het ‘Schwarzenegger effect’: als je zwakker bent dan iemand anders, kies dan de sterkere als leider. Dit geldt ook voor andere eigenschappen als kennis en persoonlijkheid, maar ook voor de sociale structuur in een groep”, aldus van Vugt.

Bij olifanten bijvoorbeeld is het oudste vrouwtje meestal de leider. Wijsheid komt met de jaren. Een groepslid profiteert als hij het oudste dier volgt, omdat die waarschijnlijk de meeste kennis heeft van de locatie van de voedselbronnen”, zegt Van Vugt.

2. Geschiedenis

In het dierenrijk kennen we leiderschap voornamelijk in de vorm van dominantie: in een sociale groep bepaalt het dominante dier wat er gebeurt. Deze positie brengt vaak vele voordelen met zich mee als het beste voedsel en de mogelijkheid tot paren. “Leiderschap in mensen is echter niet hetzelfde als dominantie in dieren. Leiderschap heeft namelijk een culturele basis. Mensen hebben een systeem met een centrale beslisser. We hebben ook bepaalde neigingen wat betreft leiderschap. Zo willen we wel leider zijn, maar niet met al te veel moeite. Ook willen we wel geleid worden, maar niet worden uitgebuit”, zegt Van Vugt.

Van Vugt vertelt dat het in een groep belangrijk is om de sociale situatie van anderen te begrijpen.“Het inleven in de gemoedstoestand van anderen speelt mee als je een leider kiest. Dit gedrag zie je ook terug in sommige diersoorten. Frans de Waal vertelde op hetzelfde symposium dat apen moreel gedrag vertonen. In de maatschappij bijvoorbeeld bereiken altruïstische mensen in het algemeen ook hoge posities”.

Olifanten volgen altijd het oudste vrouwtje in de groep.
Flickr, Richard Stockwell, CC BY-NC-ND 2.0

3. Ontwikkeling

“Mensen zijn van nature volgers. Dit is al vroeg in de ontwikkeling te zien”, legt Van Vugt uit. “Drie maanden oude baby’s volgen al de blik van hun ouders. Ook het volgen van de wijsvinger is universeel bij de mens en zelfs bij honden. Onderzoek wees uit dat we ook voorkeuren hebben voor het volgen van individuen. In gevaarlijke of dreigende situaties zijn we geneigd om (dominante) mannelijke gezichten te volgen”.

4. Mechanisme

Maar hoe kiezen wij onze leiders? Het mechanisme achter leiderschap biedt ons interessante inzichten. Uit onderzoek blijkt namelijk dat we op bepaalde lichamelijke eigenschappen letten die aansluiten bij onze behoeftes. Als we in tijden van oorlog leven bijvoorbeeld, kiezen wij voor een mannelijk, gespierd gezicht in een leider, terwijl in een periode van vrede we voor het vrouwelijke gezicht gaan. Oudere leiders kiezen we als we stabiliteit willen, en zelfs lichaamslengte beïnvloedt onze keuze.

Van Vugt wilt ons hiermee behoeden voor onze voorgeprogrammeerde voorkeuren. “Geëvolueerde psychologische voorkeuren beïnvloeden nog steeds onze hedendaagse keuze voor een leider. Wees je hier bewust van als je leiders beoordeelt of kiest”. Deze neigingen zijn ontstaan vanuit de evolutie, maar we moeten onze keuzes hierdoor niet laten leiden.

Lees hier het andere praatje op het symposium Monkey Business over moreel gedrag in dieren door Frans de Waal.